Hoe de complotdenkersstroming QAnon bovengronds kwam (2024)

Complotdenkers De radicale QAnon-beweging reisde van de online schaduwwereld naar de traditionele media en politiek. UvA-onderzoekers reconstrueerden hoe. „Als techplatforms eerder hadden ingegrepen, zaten we nu niet in deze situatie.”

• Auteurs
  • Menno van den Bos
• Gepubliceerd op26 oktober 2020
• Leestijd5 minuten

Afgelopen kerst begon een familielid van media-onderzoeker Sal Hagen opeens over een vreemde complottheorie waarover hij had gelezen in de krant: QAnon. „Dat QAnon in mijn eigen omgeving bekend zou worden, had ik me niet voor kunnen stellen toen ik er zelf voor het eerst over hoorde”, zegt Hagen nu.

Niet lang voor dat kerstdiner was QAnon nog endemisch aan de spelonken van het web; imageboards (soort fora) 4chan en 8chan, delen van YouTube en de sociale nieuwssite Reddit. Hagen en enkele van zijn collega’s aan de Universiteit van Amsterdam kennen deze plekken goed. Met hun collectief OILab onderzoeken zij politieke online subculturen, waar ze QAnon zagen ontstaan en later bovengronds gaan. „Erachter komen hoe zulke processen verlopen, is voor ons een soort heilige graal.”

Sal Hagen en zijn collega-onderzoekers Daniël de Zeeuw, Stijn Peeters en promovenda Emilija Jokubauskaite analyseerden de verspreiding van QAnon in de twaalf maanden na oktober 2017. Toen werd een gebruiker die zich ‘Q’ noemde actief op 4chan. ‘Q’ claimde een Amerikaanse ambtenaar te zijn met een veiligheidsstatus op Q-niveau en dus toegang tot gevoelige informatie. Zijn (of haar, of hun) eerste bericht, of ‘Q-drop’, was dat Hillary Clinton gearresteerd zou worden.

Dat die voorspelling niet uitkwam, weerhield een groeiende groep internetgebruikers er niet van om toegewijd de duizenden Q-drops te volgen die sindsdien verschenen. Samen vormen ze een aquarel van complottheorieën en radicaal-rechtse en antisemitische sentimenten, waarin het beeld opdoemt van een wereldwijde occulte schaduwregering waarin onder anderen de Clintons plaatshebben. Al kinderbloed drinkend – om jong te blijven – zouden deze satanisten strijden tegen president Trump.

Brug

Hoe obscuur dat ook klinkt: dat etiket is QAnon, zeker in de VS, ontstegen. Handenvol Republikeinse kandidaten voor het Congres, die volgende week verkozen kunnen worden, flirtten met QAnon. Eén kandidaat sprak zelfs openlijk van haar strijd tegen ‘Satan aanbiddende pedofielen’. Trump zelf retweette QAnon-accounts en weigerde afstand van de stroming te nemen.

Om grip te krijgen op hoe het zo ver kon komen, extraheerden de onderzoekers met zelfgebouwde software tienduizenden commentaren op 4chan, 8chan, Reddit, YouTube en het rauwrechtse blog Breitbart. Ook selecteerden ze honderden online artikelen van Engelstalige nieuwsmedia waarin QAnon wordt genoemd. Hun studie verschijnt binnenkort in een wetenschappelijk tijdschrift. „De uitkomsten laten zien dat QAnon niet rechtstreeks oversprong van de imageboards 4chan en 8chan, waar het ontstond, naar het grote publiek, maar dat de populairdere sites Reddit en YouTube als brug fungeerden”, zegt De Zeeuw.

Die sites trekken een algemener publiek dan imageboards, waar een voor outsiders ondoorgrondelijke lokale cultuur heerst: zo is het taalgebruik, zegt De Zeeuw, „gehuld in lagen ironie”. Op YouTube werd de verdere verspreiding van QAnon waarschijnlijk ook aangejaagd door de advertentiedollars die populaire video’s opleveren.

Lang lieten YouTube en andere populaire sociale-mediaplatforms QAnon de vrije loop. Maar de maatschappelijke druk om in te grijpen werd groot, mede vanwege de naderende Amerikaanse presidents- en Congresverkiezingen van volgende week dinsdag. En dus verbiedt YouTube sinds enkele weken QAnon-video’s die geweld goedpraten. En verwijderde Facebook, Inc. tienduizend accounts en besloot het deze maand om alle QAnon-content op Facebook en Instagram te verwijderen, met uitzondering van berichten vanaf persoonlijke Facebook-accounts. Twitter verwijderde in juni al een karrevracht accounts en vorige week besloot zelfs de met name bij tieners populaire app TikTok dat het nodig werd om in te grijpen tegen Q-content.

In theorie kan dit leiden tot een ‘waterbedeffect’ waarbij QAnon-activiteit niet verdwijnt, maar verhuist naar andere platforms. Maar OILab kon daarvoor geen aanwijzingen vinden. Toen bijvoorbeeld Reddit in 2018 twee subfora over QAnon verwijderde was er volgens hun data „geen duidelijk waterbedeffect” zichtbaar op de andere onderzochte platforms.

Discussie

Het lijkt erop dat de techplatforms er alles aan doen om te voorkomen dat ze er na 3 november van beschuldigd worden te weinig tegen QAnon gedaan te hebben. Is het terecht om deze bedrijven dan verantwoordelijk te houden voor bevoordeling van Trump bij de verkiezingen? Peeters: „De invloed van sociale media op stemgedrag is niet nul, maar uit onderzoek blijkt keer op keer dat traditionele media en mond-tot-mond-gesprekken nog steeds heel veel invloed hebben.”

In Nederland laaide de discussie over moderatie op toen YouTube vorige week het kanaal van ‘complotrapper’ Lange Frans verwijderde – een actie die bij hem en zijn volgers ongetwijfeld extra voeding geeft aan het geloof dat de elite hen tegenwerkt. De Zeeuw benadrukt dat complotdenken een symptoom is van bredere problemen. „Je gaat niet door een paar video’s in QAnon geloven. Je moet er al ontvankelijk voor zijn, bijvoorbeeld omdat je reguliere media wantrouwt.” Streng modereren is volgens hem dan ook niet dé oplossing. Ook omdat lastig in richtlijnen te vervatten is waar kritisch denken overgaat in gevaarlijk complotdenken.

Hagen redeneert pragmatischer: „De platforms kunnen prima een beleid formuleren waarin voor totaal van de pot gerukte theorieën geen plek is.” Hij vindt het verscherpen van de richtlijnen verstandig – maar ook te laat. „Het kwaad is al geschied. Ik denk dat als Facebook, YouTube en Twitter even vroeg hadden ingegrepen als Reddit, we nu niet in deze situatie hadden gezeten.”

Konijnenhol

Waar techplatforms schipperen tussen de roep om verantwoordelijkheid te nemen en beschuldigingen van censuur, speelt in de journalistiek een vergelijkbare discussie. Want als je over complottheorieën bericht, ook al is het kritisch, maak je het dan niet groter? Uit hun data blijken volgens de UvA-onderzoekers dat traditionele media als CNN en The Washington Post nogal plotseling over QAnon begonnen te berichten, vanaf 31 juli 2018, toen QAnon-aanhangers met spandoeken opdoken op een bijeenkomst van Trump in Tampa Bay, Florida. Waar de aandacht in deze media eerder nihil was, vertoont de grafiek na die dag een steile piek.

Opvallend is dat na die piek rond 31 juli de QAnon-activiteit op de onderzochte sociale-netwerksites niet langdurig toenam. „Voordat reguliere media QAnon ontdekten was het al groot. Daarna groeide het na een korte piek op hetzelfde tempo door”, zegt Hagen. „De beweging lijkt zich dus weinig van mainstream aandacht aan te trekken.” Hij vermoedt dat de plotse piek te verklaren is door journalistieke tradities. „Als iets alleen online gebeurt, wordt het door journalisten minder snel als nieuwswaardig gezien. Pas als iets op straat is, als het op een spandoek staat, voelt het echt.” Op populaire sites als YouTube en Reddit, daarentegen, gonsde het al maanden van de QAnon-berichten. Ook op Facebook en Twitter.

Normiefication

De sprong van QAnon naar de massa is een voorbeeld van wat de onderzoekers ‘normiefication’ noemen: de online reis die een idee, grap, meme of theorie vanuit een kring ingewijden aflegt naar normies, internetjargon voor normale mensen. Hun data lopen tot november 2018, maar het lijkt duidelijk dat de ‘normiefication’ sindsdien doorzet. Hier besteedden Nieuwsuur en Zondag met Lubach er aandacht aan. Hagen: „Recente data wijzen erop dat de QAnon-activiteit toeneemt. Het lijkt zich vooral door de onzekerheid rond corona verder te ontpoppen.”

Bekende Nederlanders en influencers als Lange Frans gaven dat proces een zetje, zegt Peeters: „In onze onderzoeksperiode, was de media-aandacht uniform negatief: ‘Kijk eens wat voor rare dingen deze mensen geloven.’ Influencers die er positiever over zijn kunnen een heel andere invloed hebben.” En trouwens, vult De Zeeuw aan, ook als QAnon wél kritisch wordt besproken, kan dat onbedoeld ‘gelovigen’ voortbrengen. „Als iemand in de krant over QAnon leest en er dan op YouTube of Google naar zoekt, krijgt diegene te maken met algoritmes die kijken naar hoe populair een filmpje of bron is, niet naar hoe kritisch of objectief het is. Op dat moment word je opeens blootgesteld aan daadwerkelijk complotdenken.”

Het viertal maakt zich er zorgen over. Hagen: „Soms kom ik een bizarre video tegen en denk ik: oh, een marginale YouTuber. Tot ik zie dat die video een half miljoen keer is bekeken.” De Zeeuw: „Ik ben gepokt en gemazeld in de ideeën die op 4chan leven, maar als ik hoor dat de NOS logo’s van satellietwagens verwijdert, denk ik wel: waar gaat dit naartoe?”

Zelf worden ze ook op de korrel genomen. „Op 4chan zijn wij een complottheorie geworden omdat ze denken dat ons onderzoek gefinancierd wordt door George Soros”, zegt Hagen. Soros is een Hongaarse filantroop die regelmatig mikpunt is van antisemitisch complotdenken. „Dan ervaar je dus zelf hoe ongefundeerd en wild het eraan toegaat.”